Las alegorías de la "Grammatica"
DOI:
https://doi.org/10.5281/zenodo.17939023Palabras clave:
alegoría, artes liberales, iconografía, Grammatica, NicóstrataResumen
En este trabajo se traza el recorrido historiográfico de las representaciones alegóricas del arte liberal de la Grammatica a partir de la obra de Martianus Capella De nuptiis Mercurii et Philologiae (siglo V). Este tratado generó una rica iconografía simbólica posterior en la que la Grammatica se simbolizó en diferentes figuras –como maestra punitiva, educadora, fuente de alimento, raíz del árbol de la sabiduría o llave de acceso a la torre del conocimiento– según los fundamentos gramaticales de cada época. El objetivo es demostrar que los atributos que representan la figura femenina de la Grammatica conforman el “mundo instituido de significado” (Bourdieu 1985: 66) de una sociedad y, sobre todo, se van a convertir en la autoridad que garantiza la eficacia simbólica de un lenguaje de imágenes ritualizado. En consecuencia, estas representaciones determinan no solo lo que se puede decir, sino también lo que se puede estudiar, aprender o pensar.
Descargas
Citas
Fuentes primarias
Alain de Lille [Alanus de Insulis]. Anticlaudianus. En Migne, Jacques Paul (comp.). 2006. Documenta Catholica Omnia. Paris: Cooperatorum Veritatis Societas, vol. CCX. Disponible en https://www.documentacatholicaomnia.eu/04z/z_1128-1202__Alanus_de_Insulis__Anticlaudianus__LT.pdf.html [Fecha de consulta: 18/07/24].
Augustini hipponensis episcopi. De ordine. Libri duo. En Migne, Jacques Paul (comp.). 2006. Patrologia latina. Paris: Cooperatorum Veritatis Societas, capítulos XII-XV, tomo XXXII, col. 1011. Disponible en https://www.documentacatholicaomnia.eu/04z/z_0354-0430__Augustinus__De_Ordine_Libri_Duo__MLT.pdf.html [Fecha de consulta: 18/07/24].
Augustini hipponensis episcopi. Soliloquiorum. Libri Duo. En Migne, Jacques Paul (comp.). 2006. Patrologia latina. Paris: Cooperatorum Veritatis Societas. Disponible en https://www.documentacatholicaomnia.eu/04z/z_0354-0430__Augustinus__Soliloquiorum_Libri_Duo__MLT.pdf.html [Fecha de consulta: 18/07/24].
Badouin, Jean & Ripa, Cesare. 1644. Iconologie, ou, explication nouvelle de plusieurs images, emblems et autres figures hyerogluphiques des Vertus, des Vices des Arts, des Sciences, des causes naturelles, des humeurs différents & des passions humaines. Paris: chez Mathieu Guillemot.
Capella, Martianus. En Díaz y Díaz, Pedro Rafael (traducción y notas). 1995. "Marciano Capela: Libro III: La Gramática". En Florentia Iliberritana 6, 89–108. Disponible en https://revistaseug.ugr.es/index.php/florentia/article/view/4402 [Fecha de consulta: 18/07/24].
Cassiodorus, Flavio Magnus Aurelius. De artibus ac disciplinis liberalium litterarum. En Migne, Jacques Paul (comp.). 2006. Patrologia latina. Paris: Cooperatorum Veritatis Societas, tomo LXX. Disponible en https://www.documentacatholicaomnia.eu/04z/z_0485-0585__Cassiodorus_Vivariensis_Abbas__De_Artibus_Ac_Disciplinis_Liberalium_Litterarum__MLT.pdf.html [Fecha de consulta: 18/07/24].
Cassiodorus. Flavio Magnus Aurelius. Epistulae Variae. En Barnish, Samuel J. 1992. Cassiodorus: Variae (traducción, introducción y notas). Liverpool: Liverpool University Press.
Cicerón, Marco Tulio. De inventione. En Núñez, Salvador (edición, traducción y notas). 1997. La invención retórica. Madrid: Biblioteca Clásica Gredos.
De Ávila, Francisco. 1565. Auisos christianos, prouechosos para biuir en todos estados desengañadame[n]te. Alcalá de Henares: Pedro de Robles y Francisco de Cormellas. Disponible en https://play.google.com/books/reader?id=kgK5cjExwPUC&pg=GBS.PP1 [Fecha de consulta: 18/07/24].
Gatien-Arnoult, Adolphe Félix (ed.). 1841-1843. Las Flors del Gay Saber, estier dichas Las Leys d'Amors. Paris: Silvestre; Toulouse: Bon & Privat. Disponible en https://play.google.com/books/reader?id=tipVAAAAcAAJ&pg=GBS.PP1&hl=es [Fecha de consulta: 18/07/24].
Isidoro. Etymologiae u Originum sive etymologiarum libri viginti. En Oroz Reta, José y Manuel Marcos Casquero, Manuel (eds.). 1993. Etimologías. Madrid: BAC.
Lutz, Cora (ed.) 1965. Remigii Autissiodorensis Commentum in Martianum Capellam, libri III -IX. Leiden: E. J. Brill.
Plutarco. De liberis educandis. En Morales Otal, Concepción & García López, José (introducción, traducción y notas). Sobre la educación de los hijos. Moralia. Madrid: Biblioteca Clásica Gredos.
Prisciani. Institutionum Grammaticarum. Libri I-XII. Martini Hertztii (edición y notas). 1857. Lipsiae. Disponible en https://archive.org/details/grammaticilatin01hagagoog/mode/2up [Fecha de consulta: 18/07/24].
Quintilianus, Marcus Fabius. Institutiones oratoriae. Libri XII. Henricus Meyerus (edición y notas). 1833. Lipsiae: Sumptibus C.H.F. Hartmmani. Disponible en https://play.google.com/books/reader?id=-9O6QKFJKLUC&pg=GBS.PP5&hl=es [Fecha de consulta: 18/07/24].
Reisch, Gregor. 1504. Aepitoma omnis phylosophiae. Alias margarita phylosophica tractans de omni genere scibili. Cum additionibus: que in aliis non habentur. Basilea. Disponible en https://play.google.com/store/books/details/Aepitoma_omnis_phylosophiae_alias_margarita_phylos?id=JStZAAAAcAAJ&hl=es_MX [Fecha de consulta: 18/07/24].
Ripa, Cesare. 1637. Iconologie, ou, Explication nouvelle de plusieurs images, emblemes et autres figures hyerogliphiques […]. Disponible en https://play.google.com/books/reader?id=gdfk4gWqDHwC&pg=GBS.PP1 [Fecha de consulta: 18/07/24].
Salisbury, John of. The Metalogicon: A Twelfth-Century Defense of Verbal and Logical Arts of The Trivium. En McGarry, Daniel D. (traducción, edición y notas). 2009. Philadelphia, PA: Paul Dry Books. Disponible en https://archive.org/details/themetalogiconofjohnofsalisbury/mode/2up [Fecha de consulta: 18/07/24].
Straub, A. & Keller, Gerald (eds.). 1891. Hortus deliciarum von Herrad von Landsberg. Disponible en https://archive.org/details/gri_33125010499123 [Fecha de consulta: 18/07/24].
Theodulphi Aurelianensis Episcopi. De septem liberalibus artibus in quadam pictura depictis. Carmina, IV, 334-336. En Migne, Jacques Paul (comp.). 1831. Patrologia latina. Paris: Cooperatorum Veritatis Societas, tomo CV. Disponible en https://www.google.es/books/edition/_/wyRKAAAAcAAJ?hl=es&gbpv=1 [Fecha de consulta: 18/07/24].
Varro, Marcus Terentius. Disciplinarum libri IX. En Ritschl, Friedrich Wilhelm (edición y notas). 1868. Opuscula philologica. Leipzig: Lipsiae, B.G. Teubner, tomo III, 1877, 352-402.
Von Muegeln, Heinrich. 1407. Der meide Kranz. Disponible en https://www.hs-augsburg.de/~harsch/germanica/Chronologie/14Jh/Muegeln/mue_meid.html [Fecha de consulta: 18/07/24].
Fuentes secundarias
Ayuso García, Manuel. 2011. "Las primeras ediciones y comentarios a la Gramática de Marciano Capela (ss. XV y XVI)". En Epos: Revista de filología 27: 13-30.
Ayuso García, Manuel. 2012. "La recepción en España del De nuptiis Philologiae et Mercurii: manuscritos y ediciones humanísticas conservados en las bibliotecas españolas". En Revista de Estudios Latinos 12, 109-158.
Bataillon, Marcel. 1931. Erasmo y España. Estudios sobre la historia espiritual del siglo XVI. México: FCE.
Berger, Peter L. & Luckmann, Thomas. 1968. La construcción social de la realidad. Buenos Aires: Amorrortu.
Bourdieu, Pierre. 1985. ¿Qué significa hablar? Madrid: Akal.
Castoriadis, Cornelius. 1975. La institución imaginaria de la sociedad. Barcelona: Tusquets.
Cestaro, Gary P. 2003. Dante and the Grammar of the Nursing Body. Paris: University of Notre Dame Press.
Cleaver, Laura. 2016. Education in Twelfth-Century Art and Architecture: Images of Learning in Europe, c.1100-1220. Cambridge: Boydell & Brewer.
Copeland, Rita & Sluiter, Ineke. 2009. Medieval Grammar and Rhetoric: Language arts and literary theory, AD 200–1475. Oxford: Oxford University Press.
Evans, Michael. 1978. "Allegorical Women and Practical Men: The Iconography of the Artes Reconsidered". En Studies in Church History Subsidia 1, 305-329.
Fishman, Joshua. 1972. Sociología del lenguaje. Madrid: Cátedra [1988].
Holtz, Louis. 1981. Donat et la tradition de l'enseignement grammatical. Étude sur l'Ars Donati et sa diffusion (IVe-IXe siècle), et édition critique. Paris: CNRS Éditions.
Katzenellenbogen, Adolf. 1966. "The Representation of the Seven Liberal Arts". En Clagett, M., Post, G. & Reynolds, R. (eds.), Twelfth Century Europe and the Foundations of Modern Society. Madison: University of Wisconsin Press, 39-55.
Law, Vivien. 2003. The History of Linguistics in Europe from Plato to 1600. Cambridge: Cambridge University Press.
Lopetegui, Guadalupe. 2003. "Teodulfo de Orléans y las artes liberales". En Veleia 20, 459-476.
Lutz, Cora. 1975. "Aesticampianus' Commentary on the De Grammatica of Martianus Capella". En Essays on manuscripts and rare books, Hamden, Connecticut: Archon Books, 89-96.
Mâle, Émile. 1981. "Les arts libéraux dans la statuaire du moyen âge". En Revue archéologique 17, 334-46.
Mâle, Émile. 1986[1985]. El gótico. Madrid: Ediciones Encuentro.
Marín Pina, María Carmen. 2009. "Beatriz Bernal, Nicóstrata y la materia troyana en el Cristalián de España". En González, Aurelio & Campos García Rojas, Axayácatl (eds.), Amadís y sus libros: 500 años. México: El Colegio de México, 277-302.
Mittelberg, Irene. 2002. "The visual memory of grammar: Iconographical and metaphorical insights". En Metaphorik.de 2, 69-89. Disponible en https://www.metaphorik.de/de/journal/02/visual-memory-grammar-iconographical-and-metaphorical-insights.html [Fecha de consulta: 18/07/24].
Möller, Liselotte. 1950. "Nährmutter Weisheit: Eine Untersuchung über einen spätmittelalterlichen Bildtypus". En Deutsche Viertelsjahrsschrift für Literaturwissenschaft 24, 347-59.
Muñoz Gómez, Elena. 2019. "Del arte del recuerdo (II). Lugares del conocimiento y máscaras de las artes". En NORBA. Revista de Arte XXXIX, 229-254.
Paredes Alonso, Francisco Javier, Barrio, Maximiliano, Ramos-Lissón, Domingo & Suárez; Luis. 1999. Diccionario de los Papas y Concilios. Volumen IV: Concilios y Apéndices. Barcelona: Editorial Ariel.
Parker, Charles H. 1980. "The Seven Liberal Arts". En The English Historical Review 19, 5, 417-461.
Préaux, Jean. 1978. Les manuscrits principaux du De nuptiis Philologiae et Mercurii de Martianus Capella. Bruselas: Latomus.
Robins, Robert H. 1951. Ancient and Mediaeval Grammatical Theory in Europe with particular reference to Modern Linguistic Doctrine. London: Bell.
Rollo, David. 2011. "Martianus Capella, De nuptiis Philologiae et Mercurii; Remigius of Auxerre, Commentum in Martianum Capellam: Venus Rediviva". En Kiss My Relics: Hermaphroditic Fictions of the Middle Ages. Chicago: University of Chicago Press.
Sánchez Ameijeiras, Rocío. 2011. "La portada del Sarmental de la catedral de Burgos. Fuentes y fortuna". En Materia: Revista internacional d'Art 1, 161-198.
Seidel, Max. 2012. Padre e figlio. Nicola e Giovanni Pisano. Venezia: Marsilio Editori.
Swiggers, Pierre & Wouters, Alfons (eds.). 2002. Grammatical Theory and Philosophy of Language in Antiquity. Louvain: Peeters Publishers.
Swiggers, Pierre & Lioce, Nico. 2003. "Grammaire, culture et réalité dans les Leys d'Amors: la vision grammaticale du monde". En Castano, Rossana, Guida, Saverio & Latella, Fortunata (coords.), Scène, évolution, sort de la langue et de la littérature d'Oc: actes du Septième Congrès international de l'Association Internationale d'Études Occitanes (Reggio Calabria-Messina, 7-13 juillet 2002. Calabria-Messina: Viella, 675-684.
Thurot, Charles. 1869. Notices et extraits de divers manuscrits latins pour servir à l'histoire des doctrines grammaticales au Moyen Age. Paris. Disponible en https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k34126935/f9.item [Fecha de consulta: 18/07/24].
Verdier, Philippe. 1969. "L'iconographie des arts libéraux dans l'art du Moyen Âge jusqu'à la fin du quinzième siècle". En Institut d'Études médiévales (ed.), Arts liberaux et philosophie au Moyen Âge. Montréale & Paris: Librairie philosophique J. Vrin, 305-355.
Warncke, Carsten-Peter. 1987. Sprechende Bilder – sichtbare Worte. Das Bildverständnis in der frühen Neuzeit. Wiesbaden: Verlag Harrassowitz
Descargas
Publicado
Cómo citar
Número
Sección
Licencia
Derechos de autor 2025 Boletín de la Sociedad Española de Historiografía Lingüística

Esta obra está bajo una licencia internacional Creative Commons Atribución-NoComercial-SinDerivadas 4.0.




